Şahmat vs weigi // Çin vs Hindistan

Henry Kissenger "On China" kitabında Çin və Hind diplomatiyasını müqayisə edir. Kitabda bu iki toplumun xarakteri həmin sivilizasiyalar tərəfindən yaradılmış iki intellektual stolüstü oyunun kontekstindən qarşılaşdırılır: "şahmat" və "veigi" (wéiqí-hərfi tərcüməsi mühasirə oyunu). 

Şahmat oyununda mütləq qələbə var (nəticəsizlik də mütləqdir). Bir tərəf digər tərəf üzərində tam qalib olur. Qalibin kimliyi dərhal müəyyən olunur. Veigi oyunu 19x19 şəbəkə formalı taxta üzərində hər oyunçu tərəfdən 180 daşla oynanılır. Hər oyunçu opponentinin daşını mühasirəyə salmaq üçün çalışır. Oyunun sonlarına doğru taxtanın üzərində müxtəlif bölgələrdə maraqlar uğrunda mübarizə gedir. Real həyatda olduğu kimi, bu oyunda da güclər balansı hər an qarşı tərəfin xeyrinə dəyişə bilir. Oyunun sonunda taxta tərəflərin mühasirəyə alınmış daşları ilə dolur. Qaliblə məğlub arasında sərhəd olduqca "nazik" olur. İlk baxışdan qalibi təyin etmək çətinlik törədir. Bir sözlə, oyunda qalib olsa da, mütləq qələbə olmur. Tam həyatda olduğu kimi.

Çıxardığım nəticə odur ki, müasir reallıq da adətən nisbidir. Sosiologiya, psixologiya, siyasət kimi humanitar elmləri də indiki dövrdə mütləq qərarlar və nəticələrlə dəyərləndirmək doğru deyil. İndi həqiqəti “qeyri səlis məntiq” (fuzzy logic) daha dolğun və hərtərəfli əks etdirir. Riyaziyyatın bu nəzəriyyəsi də (müəllifi həmyerlimiz Lütfi-Zadə) veigi oyunu kimi mütləq və birmənalı nəticələr doğurmur, əksinə cavabları nisbi və müqayisəli əks etdirir. Görünən odur ki, Çin sivilizasiyasının yaratdığı intellektual oyun müasir dünyanın düzəninə daha uyğundur. Çin öz diplomatiyasını da bu reallıq üzərində qurur. Yəni, onların mütləq olmasa da zamanla qalib olma şansları daha yüksəkdir.